प्लाष्टिकमुक्त सहर बनाउने एक प्रभावकारी प्रयास

काठमाडौँ । विश्वले प्रत्येक वर्ष लगभग २४ करोड २० लाख टन प्लास्टिक फोहोर उत्पादन गर्छ । अनुमानित ८१ प्रतिशत प्लास्टिक फोहोर एसियाली क्षेत्रबाट आउँछ । नेपालमा, प्रत्येक वर्ष उत्पादन हुने ३५ लाख टन नगरपालिकाको फोहोरमध्ये लगभग ६ लाख टन प्लास्टिक फोहोर हो । कीर्तिपुर नगरपालिकाले प्रतिदिन २४.५ मेट्रिक टन ठोस फोहोर उत्पादन गर्छ, जसमध्ये १५.०६ प्रतिशत प्लास्टिक फोहोर हो । हाम्रो दैनिक जीवनमा प्लास्टिकको अत्यधिक प्रयोग र यसको अव्यवस्थित विसर्जनका कारण हावा, माटो, जलस्रोत, विशेष गरी समुद्री पारिस्थितिक प्रणाली र मानव स्वास्थ्यमा प्लास्टिक प्रदूषण र यसको प्रतिकूल स्वास्थ्य र वातावरणीय परिणामहरू जताततै देखिन्छन् । प्लास्टिकका वस्तुहरू, विशेष गरी एकल प्रयोग प्लास्टिक झोलाहरूको बढ्दो उत्पादन र प्रयोगसँगै अव्यवस्थित प्लास्टिकबाट हुने पारिस्थितिक क्षतिलाई कम गर्न प्लास्टिकको प्रयोग घटाउन र प्रयोग गरिएका प्लास्टिकहरूलाई सुरक्षित र दिगो तरिकाले व्यवस्थापन गर्न कम प्रयासहरू गरिएका छन् । विश्वका समुन्द्रहरूमा मात्र पहिले नै ८० लाख मेट्रिक टनभन्दा बढी प्लास्टिक फोहोर छ, र हरेक दिन ८० लाखभन्दा बढी प्लास्टिकका टुक्राहरू हाम्रा समुन्द्रहरूमा प्रवेश गर्छन् (प्लास्टिक इन द ओशन स्ट्याटिस्टिक्स, २०२०–२०२१)।

प्लास्टिक फोहोरलाई व्यवस्थित सङ्कलन, पुनर्चक्रण र अपसाइक्लिङ मार्फत कसरी न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ र प्लास्टिक–फोहोरमा आधारित सर्कुलर अर्थतन्त्रलाई प्रवद्र्धन गर्न सकिन्छ भनेर प्रदर्शन गर्न एकीकृत शहरी विकास केन्द्र (सी.आइ.यू.डि) ले काठमाडौँ उपत्यकामा कीर्तिपुर नगरपालिका र छिमेकी नगरपालिकाहरूको छेउछाउका वडाहरूमा प्लास्टिक व्यवस्थित समुदायहरू र नदीहरू स्थापना गर्न नवीन प्रविधिको प्रयोग शीर्षकको परियोजना कार्यान्वयन गरेको छ । दक्षिण एसिया सहकारी वातावरण कार्यक्रम (साकेप) द्वारा कार्यान्वयन गरिएको र यू.एन.ओ.पी.एस. द्वारा अनुगमन गरिएको प्लिज परियोजनाले कीर्तिपुर नगरपालिकाको वडा नम्बर १, २, ३ र ४, चन्द्रागिरी नगरपालिका र बल्खु नदीको किनारमा रहेका काठमाडौँ महानगरपालिकाका छेउछाउका वडाहरूका प्लास्टिक व्यवस्थित समुदायहरूलाई प्रवद्र्धन गर्न नवीन प्रविधिहरू र दृष्टिकोणहरू निहित गरेको छ । यस परियोजना उन्नत फोहोर व्यवस्थापन प्रविधिहरू एकीकृत गरेर स्थानीय उद्यमशीलतालाई बढावा दिदै र प्लास्टिक फोहोर व्यवस्थापनको दिगो अभ्यासहरूलाई प्रवद्र्धन गरेर समुदायहरूले प्लास्टिक फोहोर व्यवस्थापन गर्ने तरिकामा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउन डिजाइन गरिएको थियो ।

परियोजनाबाट प्राप्त प्रमुख उपलब्धिहरू र सिकाइहरू प्रसार गर्न, सी.आइ.यू.डी. र कीर्तिपुर नगरपालिकाले संयुक्त रूपमा काठमाडौंको होटल याक एण्ड यतिमा अन्तिम प्रसार कार्यशाला सम्पन्न गरेको छ । सरकारी निकायहरू, स्थानीय निकायका निर्वाचित सदस्यहरू, विकास निकायहरू, फोहोर व्यवसायीहरू, शिक्षाविद्हरूको प्रतिनिधित्व गर्ने लगभग २ सय सहभागीहरूको उपस्थितिमा कार्यशाला परियोजनाको नवप्रवर्तन मोडेलमा केन्द्रित थियो जसले स्रोतमै प्लास्टिक फोहोरको प्रभावकारी सङ्कलन संयन्त्र, तिनीहरूको पुन पृथकीकरण र उच्च मूल्यवान प्लास्टिकहरू पुन प्रयोग गर्ने र कम मूल्यवान प्लास्टिकहरूलाई अपसाइक्लिंग गरेर अन्तिम उपयोगी उत्पादनहरू उत्पादन गर्ने सबै सरोकारवालाहरूको सामूहिक प्रयासहरू कसरी प्रदर्शन गर्दछ भनेर प्रदर्शन गरेको थियो ।

एकीकृत शहरी विकास केन्द्रका कार्यकारी निर्देशक तथा परियोजना टोली नेता नवीन विकास महर्जनले साझेदारी र स्थानीय समन्वयको परियोजना दृष्टिकोण र परियोजनाको नवप्रवर्तन जस्तै फोहोर बूम स्थापना, प्लास्टिक रिसाइक्लिङ र अपसाइक्लिङ प्लान्ट स्थापना र प्लास्टिक फोहोर उत्पादन र यसको व्यवस्थापनको अनुगमन गर्न प्लास्टिक फोहोर सूचना व्यवस्थापन प्रणालीको बारेमा जानकारी दिए । उनले घरपरिवार सङ्कलन, महिला नेतृत्वमा प्लास्टिक फोहोरमा आधारित उद्यमशीलता जस्ता परियोजनाले कसरी परिणामहरू ल्यायो भन्ने बारे पनि जानकारी दिए ।

कार्यशालाको प्रमुख आकर्षणहरू मध्ये एकको रूपमा कीर्तिपुर नगरपालिका र सी.आइ.यू.डी. ले संयुक्त रूपमा नगरपालिकाको वडा नम्बर १, २, ३ र ४ का छ समुदायहरूलाई प्लास्टिक फोहोर व्यवस्थापन समुदायको रूपमा घोषणा गरे र त्यो स्थिति प्राप्त गरेकोमा प्रमाणपत्र प्रदान पनि गरिएको थियो । कार्यक्रममा दिगो प्लास्टिक फोहोर व्यवस्थापनमा विभिन्न दृष्टिकोण र उपकरणहरू चित्रण गर्ने छोटो भिडियोहरूको प्रदर्शन पनि गरिएको थियो । परियोजना सफल पार्न महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउने व्यक्ति र संस्थाहरू पनि सम्मानित भएका थिए ।

पुरस्कृत महिला उद्यमी समूह, प्लास्टिक केयरकी रमिता राजबाहकले प्लास्टिक फोहोर व्यवस्थापनसँग आफू जोडिएको बारे र प्लास्टिकमा आधारित उद्यमशीलताको सुरुवात कसरी गरिन् भन्ने बारे बताएकी थिइन् । उनले प्लास्टिक फोहोर व्यवस्थापन सम्बन्धी प्रक्रिया, प्लास्टिक रिसाइक्लिङ्ग र अपसाइक्लिङ्ग प्लान्ट स्थापना गर्दा आफूले सिकेको सिकाइ र चुनौतीहरू र दीर्घकालीन महिला नेतृत्वको व्यावसायिक संस्थाको रूपमा प्लान्टलाई अगाडि बढाउने योजनाका बारेमा चर्चा गरेकी थिइन् ।

इनोभेटिभ सोलुसनका प्रबन्ध निर्देशक डा. भुषण राज श्रेष्ठले सूचना व्यवस्थापन प्रणाली (पी.डल्यू.आइ.एम.एस.) को प्रस्तुति गरेका थिए । डा. श्रेष्ठले पी.डल्यू.आइ.एम.एस. प्लाष्टिक फोहोर व्यवस्थापन गर्ने र प्लाष्टिक मात्रा प्रवाहलाई नदी, पानी निकाय वा ल्याण्डफिल साईटहरूमा कम गर्न र नगरपालिको प्लाष्टिक जन्य सामान प्रति विश् चक्रिय अर्थव्यवस्था कायम गर्ने गरी योजना तर्जुमा गर्नको लागि छिटो निर्णय गर्नमा सहयोग गर्ने बताए । यसले प्लास्टिक व्यवस्थित समुदायहरू घोषण तथा थप व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्ने पनि उनको भनाइ थियो ।

वन तथा वातावरण राज्यमन्त्री रूपा बिकले सीआईयूडीको पहलको उच्च प्रशंसा गर्दै दीर्घकालीन प्लास्टिक व्यवस्थापनको लागि संघीय, प्रादेशिक र स्थानीय सरकारहरू लगायत सबै सरोकारवालाहरू बीच समन्वयात्मक दृष्टिकोण र एकताबद्ध वातावरणको साथ यस किसिमका पहललाई विस्तार गर्न आग्रह गरिन् । उनले प्लास्टिक फोहोरलाई अपसाइक्लिङ्ग र रिसाइक्लिङ्गमा महिला समूहको पनि प्रशंसा गर्दे वातावरण सुधारमा उल्लेखनीय योगदान पुर्याएको बताइन् ।

यू.एन.ओ.पी.एस. नेपालकी कन्ट्री म्यानेजर कोमल कार्कीले प्लिज कार्यक्रम र सी.आइ.यू.डी. लगायत कार्यक्रमका सबै अनुदान प्राप्तकर्ताहरू र नदी र समुद्रलाई प्लास्टिक प्रदूषणबाट जोगाउन सबै सरोकारवालाहरूको सामूहिक प्रयासले पुर्याइरहेको योगदानका बारेमा प्रकाश पारिन् ।

कीर्तिपुर नगरपालिकाकी उपमेयर शुभलक्ष्मी शाक्य (सुनीता) ले नगरपालिकाका अधिकारीहरूको अथक प्रयासका कारण परियोजना सफल भएको बताइन् । उनले परियोजनाको दिगोपनको बारेमा आफू सधैं चिन्तित रहेको र यसलाई राम्रोसँग सम्बोधन गर्नुपर्ने बताइन् । साथै यस परियोजनाको अन्त्य नभइ फोहोर व्यवस्थापनको सन्दर्भमा नयाँ सुरुवातको भएको पनि उनको भनाइ थियो ।

आफ्नो समापन मन्तव्यमा कीर्तिपुर नगरपालिकाका मेयर कृष्णमान डंगोलले रिसाइक्लिंग प्लान्ट स्थापना गर्न नगरपालिकाले आफ्नै जग्गा प्राप्त गर्न समस्या भोग्नुपरेको बताए । धेरै समस्या र चुनौतीहरूका बीचमा परियोजना सफलतापूर्वक कार्यान्वयन भएको उनको भनाइ थियो  । उनले बृहत् वातावरणीय कार्यक्रम मार्फत नगरपालिका स्वच्छ र हरित क्षेत्रतर्फ अघि बढिरहेको बताए । उनले  सम्पूर्ण नगरपालिकालाई प्लास्टिकमुक्त नगरपालिका बनाउने योजना बनाएको पनि जानकारी दिए ।